Italiano

Interlingua

Li hoto de Buren

Argota só Buren

Buren l'è abastansa pcià e l'è alt pciö o meno 912 meter.
'Nturen el gh'è el Pis Camì, l'Altisim. Dopo Paline el gh'è la Al de Scalf e la Presolana; 'n vèrs Osem te pödet idì i muc de la Al Camònega come el Pis Badil e San Glizet.
I nos mucc è miga tacc alcc. Chi pciö alcc i ria a 2500 meter.
I sé sarò hurmacc en pó a la olta. Dal nos teré el ve só poc laùr perché l'àiva la ghè scapa bgiò. 'N vèrs Crus de Salven el gh'è pó a i cai.
Buren 'nsema a Crus de Salven l'era e l'è amò en pasagio tra la Al Camànega e la Al de Scalf.

Quata zet che gh'è

Chi de Buren è 'nturen a 2800 persune. Però specialmente l'istàt e l'inverno i ria só en muntù de horestér; tacc i ga chelò la có.

El tep

'N de li meze stagiù el tep l'è abastansa dümestec. L'istàt l'è hresca e la temperadüra la ria al masim a 30°C e la ò zó pó ac a 10°C. D'inverno l'è hret ma söt; el ria pó ac a 12°C sota zero. De spes el zela pó ac quanche l'inverno l'è drè a hinì. El pciöf de spes, de pciö en primaera e d'istàt, 'nvece d'inverno a olte en patìs la söta, specialmente quanche el vé miga i muntù de nef che i gnia 'na olta e i hò hadiga pó ac andà a scià.
I nos mucc i ripara dal vet gaiàrd, en ga apena en ventezèl che l' vé 'n sa da la Presolana. Prope per el dümestec i sciori i gnia a Buren pó a 'na olta.

Li àive

A Buren el gh'è dierse ai e alzilì. El gh'è pó ac du lac hacc só da i om: el Lac de Loa, só la bgiò che la mena en Mignù, e el Laghèt Giàl, che l'è dopo Crus de Salven, 'nvers Paline.

Hiur e besciuline

Per i bosc de Buren el gh'è tacc ma tacc paghér e quac làres. Pó dopo el gh'è en po' de pciante de tei, hàgia, malüzen, spiribì, nus, castegne e sareze
'Ndi bosc el gh'è l'édera, i glazù, li hrole, li máine, li mure, el zervenès, li helis, li ogne, el sambüc e tacc bei hiuritì. Só per i mucc el vè i marós e li stele alpine. Se te sé brao de troà i poscc, el gh'è pó a i sfons: i frér e i pirsighì è chi pciö bü de maià có la polenta.
En bel post de edé l'è el Zuf. 'Nvece en paìs el gh'è la vila Guideti e Calagn che i ga tacc pracc.
Li besciuline che el gh'è chelò a Buren l'è: el gal horsèl, li pern's, i franculì, hagià e tacc oter.

Per maià polenta

I nos noni per scampà i sapaa i campulì, i 'ndaa dré a li ache o 'n di bosc a tignì net; i taiaa hó li pciante (el gh'era en bel po' de ràzeghe dré a li ai) e i traa 'nsema el patöss. Dopo 'l '60 del secol pasàt à tacàt a ha só cò e a dervì negose e bètole per tocc i horestér che i gnia chelò a pasà li acanse.

El gh'era 'na olta

I dìs che l'om en Al Camònega e pó ac a Buren el gh'era zà pciö o meno 15.000-10.000 agn ha. Saròl pó 'l vera? I dìs che i pitoti de Có de Put e de li otre bande de la Al Camònega è de chi tep igliò.

'Na corna che a troàt chelò a Buren, e che adès l'è hò a Milà (Museo Archeologico di Milano) i dìs che l'è a presapòc de 6.000-4.000 agn ha.

A i tep i Romani è riàc ac de stì bande. À trat ensema el paìs de Siidà e i dìs che è gnicc pó ac chelò a Buren; horsi el gh'è di balöcc che i pudìa hurmà 'na necropoli de sti Romani.

Quanche è gnicc i longobardi, 'nvers el 735, i dìs che chi de Buren à tacàt a tacà bega con di Scalvì per el mut Nigrì. Li beghe è 'ndade inàss per en bel po' de tep, hina al 1682. I cünto só che chi de la Al de Scalf i ga dat höc a li cue di gacc per ha bruzà el paìs de Buren. Saròl el vera o sarole töte bale?

Nel 764 i dìs che Carlo Magno el ga dat töta la Al Camònega al Monastér di benedetì de San Martì di Marmoutier.
Prope in chi agn igliò à hat só a Buren la prima ceza de San Martì.

Quanche a tacàt a rià sa Ungari e Móri (893-953), pó a Buren la duzìt ha só quac ripari e i dìs che l'è prope de chel tep chelò che ha trat 'nsema li tur. El gh'è amó quac corne e mür de sèt de sti tur.

I dìs che nel Medio Evo la zet de Buren l'à tacaa bega de spes có i oter paìs. 'N del 1156 chi de Buren e chi de Los, quanche era dré a ha 'na prosisciù a Siidà per chi che i duzìa èsser batezàcc zó gliò, è 'ndacc a pete. Horsi l'è stat per chesto che 'n del 1186 i ga dat ac a chi de Buren de pudì ha i batès 'n de la so ceza, sensa 'nda zó amó a Siidà.
'N del 1166 11 om i ga lagàt la pel per 'na bega tra chi de Buren e chi de Ézen per ena palahita só l'Oi, 'ndoe chi de Buren i 'ndaa a pescà
'N del 1386 chi de Buren i ga it de rognà pó ac col vescof de Bresa per quesciù de tase.

Quanche Buren l'è pasàt sota li sghirbe de chi de Venesia l'era el prim Cümü dela Al Camònega. El gh'era a presapóc 1500 anime e 330 höc de li cò, el gh'era 812 besce grose e 1652 minüde, 6 mai, 19 mulì e 2 ràzeghe. El sò legnàm e i laurà en her i ndaa a hinì prope ac a Venesia.
A Buren el gh'erà pó ac trei ceze: chela de S. Cosma, chela de San Fiurì e chela de San Herem

El hrà Amedeo Mendez da Silva 'n del 1467-69 l'à tacàt a ha só, dopo la Roca, el convènt di hrà de la Nosciada, 'ndoe i nos noni e chi che prope i gh'era nagòt, i 'ndaa zó per ciapà ademó en tont de minestra calda.

'Nvers el 1580 l'è hinida la bega tra chi de Buren e chi de Erbàn per chi che era padrù di bosc e pàscoi de la Calvarina. En chel l'an igliò i dìs chel'è gnit a Buren pó ac el cardinàl Borromeo, ma horsi l'è miga 'l vero.
'N del 1630 l'è rìada a chelò la peste. El gh'è stàt 38 morcc e a dervìt en ospedàl ter i Lazarècc, 'ndoe i gnia sotràcc chi che i ghe lagaa la pel.

El 3 de aost del 1688 l'à ciapàt höc quasi töt el paìs e el gh'è stat 8 morcc.
Quanche gh'è stat la guera tra chi de Venesia e chi de l'Austria, chi de Buren i ga aidàt a chi de Venesia.
A i tep de Napoleù Buren l'era dientàt en paìs che comandaa 'n de la Al Camònega. En chel tep igliò à hat só el caposanto per sotrà i morcc töcc ensema.

Quanche i comandaa i cruchi de l'Austria a Buren l'è sücidìt de töt: pesti, caristie e oter cotoboi.
Tra el 1905 e el 1907 l'è riada ac a Buren e a Òsem la corente e i nos noni a taià hó de dovrà la löm per 'nda a durmì. Prope en chi agn igliò à tacàt a ha só li prime cò di sciori che i gnia a pasà l'istàt a Buren.
'N de li guere cutra la Libia, i ga lagat li sghirbe 7 om de Buren e 33 soldàcc semper de Buren 'n de la prima guera mondiàl.
Al tep del fascio, nel 1923, à hat só la bgiò che ò a Malegn.

'N del 1928 à tacàt a ha só i Sanatori per chi che era malàcc ai pulmù ter en Crus de Salven. 'Nvers el 1930-31 chi de l'Olcese à hat só el lac de Loa, con d'en canàl che 'l menaa l'aiva hina zó la sentràl de la Roca.

'N de la segonda guera mondiàl è morcc 20 persune de Buren e 18 è pciö turnàcc endré da la Russia e da la Grecia. I gh'è stacc a chelò i partigiani. Argü i dìs che i staa apena scundìcc e i 'ndaa a robà galine e hormài de maià. Só en Sedöls chi de li Hiame erde de la Al de Scalf à tindìt i todèsc e i n'à copàt 14. Pó ac 2 partigiani i ga lagàt la pel. Alura i todèsc i vulìa brüzà töt el paìs, ma i ga dat hoc apena a quac baite 'nvers Loa, pó dopo à ciapàt en bel po' de zùen e i za menà bgiò.

Dopo 'l '60 el paìs de Buren l'è cambgiàt. A taià hó de 'nda töcc dré a li ache e à tacàt a ha só cò per indile a i horestér. 'N del 1962 a spartìt Buren da Cogn e Pcià de Buren: prima i tre paìs era 'nsema come cümü.
Dopo 'l '70 à mitìt en pé la hunivia ter li Ogne per chi che olea scià. 'N del 1991 a cüntàt argota come 2.700 cò; era apena 900 'n del '60.

Nel löi del 1998 a Buren l'è gnit pó al Papa Giovanni Paolo II. L'è stat prope en gran dé.

Li tur de Buren

Chela de Mandol

I dìs che argüne corne e balòcc che gh'è ter i mür de li prime cò de Mandol i pudìa ha parte de 'na tur. Sto tur, hada sò só'n dos, l'arès duzìt prutigì giüna de li prime cezuline hade só sol segràt.

Chela di Pagà

L'è en Via Vittorio Veneto izì a la pciasa. I l'à hada só dopo l'80 quanche a bütàt zó la cò che 'l gh'era prima e a hat só töt de nöf.
La tur la duzìa éser alta 8 meter có i mür larg en meter de spesùr. La sé ciama isciè perché gli ultim padrù de la cò i se ciamaa Pagani de cognòm.

Chela di Barète

'N di mapai dei cruchi de l'Austria 'n del 1852 la gh''era miga ste tur. En chi tep igliò chelò el gh'è n'era miga de cò perché el paìs el hinìa pciö 'ndré.
Prima l'era 'na costrusciù de persé, dopo i ga hat só otre cò 'nturen e, sicome l'è de parapèt a la tur di Sagrestà, tote doi li pudìa hurmà 'na specie de porta per gnì de deter en paìs.
La tur l'è alta apena 5 meter, ma horsi l'era pciö alta perché 'n tera l'è larga 7 meter per 7.

Chela di Sagrestà

De hó, só la bgiò de Via Vittorio Veneto, en svet nagót de chel che l'è restàt de ste tur. Me 'ndà ter el pórtec de la có di Sagrestà per idì quac corne en d'en cantù, tacàt ad un'otra cò.
L'è alta de pciö de 5 meter e larga 6 meter x 6 en tera. I sa miga quanche l'è stada hada só ma pciö o meno la garèss de èser del tep de chela di Barete che l'è igliò de parapèt.

Chela di Gioaldì

L'è sól cruzal tra la bgiò de Via S. Fermo e la bgiò de Via Trieste, tacada a la cò de li suore. Horsi pò a prima el gh'era 'n'otra cò tacada a i mür pciö sitilì de la tur.
La duzìa èser di sciori che i comandaa miga mal. L'è alta 8 meter e larga 6 meter x 6 en tera. El purtù per endà de deter e el puzulì 'nsima è stacc hai só dopo.
Da chesta tur i dìs che i pudìa idì li otre che gh'era en paìs. Padrù de ste cò è stacc prima i Montanari; dopo i l'à dovrada i hra e dopo amó i l'à töda i Dabeni che i l'à hitada quanche 'ndacc a sta a Pcià de Buren. A la hì del l'800 a hat det en post per daga de maià e durmì ai horestér e pó dopo i l'à lagada 'ndà a la malura. L'è prope de chi tep igliò che à tacàt a cüntasó che en chela cò chelò el gh'era i spiricc. 'N del 1909 è riade li suore e e li s'è sistemade igliò per ha i so laùr.
'N del 1917 el l'à töda l'asiprét don Domenico Moreschi e iscié li suore à tacat a dovrala per ha l'azilo ai pì e per 'nsignàga a li pine 'n po' pciö grande a dientà brae honnasine. Dopo i l'à lagada amó 'ndà hina 'nvers el 90 quanche la parochia la l'à comedada só. Adès i la dovra per i precc, li suore e i pi che i völ gni a Buren a pasà quac dè.

Chela de via Agnellini

Pó a chesta l'è só en cruzal tra la bgiò de Via Trieste e la bgiò de Via Agnellini che la ghe dò el nom ac a la tur. L'è tacada a la cò di Romalge.
L'è alta 8 meter e larga 7 meter per 8. I mür è hac só de corne talmente grose che horsi l'era amó pciö alta de chel che l'è adès.
I dìs che 'nsema al Castèl ste tur la servìa per dihindìss da chi de la Al de Scalf.

Chela di Michéi

L'è tacada 'nsema a otre cò di Michéi e l'è só la bgiò de via Pizzo Camino che la mena al Lac de Loa.
L'è alta 4 meter e larga 5 meter per 5 en tera: l'è la pciö pisinina. I sa miga tacc laùr so ste tur, però 'nsima al purtù de la cantina che gh'è igliò en banda, el gh'è en aquila sculpida che l'è del tep de quanche i comandaa chi de Milà.